Het historisch materialisme toont aan hoe de geschiedenis van de menselijke samenleving aangedreven wordt door objectieve wetten, in de eerste plaats door de dialectische tegenstelling tussen productiekrachten en productieverhoudingen in de materiële productie. Het geheel van productiekrachten en productieverhoudingen vormt de productiewijze en zij omvat de bestendige tegenstellingsverhouding tussen de twee, die voor elke maatschappij en elke periode specifiek is. (Voor een uitvoeriger beschrijving van productiekrachten, -verhoudingen en -wijze, zie 212 bis.)

Wat betekent nu ‘dialectische tegenstellingsverhouding’?

Ten eerste: dat de evolutie van de productieverhoudingen samenhangt met de graad van ontwikkeling van de productiekrachten, die we bondig kunnen omschrijven als het geheel van middelen dat wordt ingezet om te produceren.

Ten tweede is de ontwikkeling van de productiekrachten de motor van de vooruitgang. Met andere woorden: de productiekrachten zijn het voorttrekkende element in het geschiedkundige proces. De ontwikkeling van de productiekrachten ligt aan de basis van nieuwe productieverhoudingen. Zij was de stuwende kracht achter het ontstaan van een nieuwe klasse, die de productiemiddelen op een nieuwe manier ging inzetten voor uitbuiting. Het kapitalisme was slechts mogelijk op een bepaald stadium van de ontwikkeling van de productiekrachten. De arbeid moet voldoende productief zijn om kapitaalaccumulatie mogelijk te maken, de productiemiddelen moeten voldoende geëvolueerd zijn om coöperatie van arbeidskrachten te bevorderen.

Ten derde hebben de productieverhoudingen ook, omgekeerd, een invloed op de ontwikkeling van de arbeid en van de productiekrachten. In een maatschappij die gebaseerd is op privébezit en privébelang worden alleen die productiekrachten ontwikkeld die maximumwinst opleveren en verwordt de stofwisseling Mens-Natuur tot roofbouw op de natuur en het milieu.

Ten vierde bestaat er een spanning tussen de twee elementen van de tegenstelling: productiekrachten en productieverhoudingen zijn niet noodzakelijk in overeenstemming. In het begin biedt een nieuwe maatschappijformatie kans tot ontplooiing aan de productiekrachten tot ze op de grenzen van de productieverhoudingen botst. Daaruit volgt de wet van de overeenstemming tussen het ontwikkelingsniveau van de productiekrachten en de productieverhoudingen. Met de ontwikkeling van het machinisme en de industriële productie op grote schaal was het doodsvonnis p. 80van de feodale productieverhoudingen getekend. Vroeg of laat passen de productieverhoudingen zich aan aan het niveau van de productiekrachten. Dit gebeurt in sociale revoluties.

De marxistische opvatting over de rol van de productieverhoudingen in hun wisselwerking met de productiekrachten, staat in scherpe tegenstelling met de heersende burgerlijke maatschappij opvatting:

— De productieverhoudingen worden zoveel mogelijk verhuld en uit de aandacht verdrongen. Zij worden als ‘natuurwet’ voorgesteld.

— De rol van de productiekrachten wordt verabsoluteerd en ze worden bijna uitsluitend tot de rol van wetenschap en techniek herleid. Een verstandige benutting door de heersende klasse zou alle problemen kunnen oplossen en een harmonische sociale ordening scheppen zonder aan de productieverhoudingen te raken.

— De technologische ontwikkeling wordt als een ‘autonome’, ‘neutrale’, ‘onvermijdelijke’ factor beschouwd, die gelijkstaat met ‘vooruitgang’, los van de sociale opties, de aanwending en de maatschappelijke gevolgen.

Deze opmerkingen in acht genomen, blijft de technologie, als onderdeel van de ‘productiekracht’, een centrale plaats innemen in de materialistische kijk op de geschiedenis. De technologische kennis bezorgt de mens groeiende mogelijkheden tot beheersing van de natuurkrachten en voert het kapitalisme tot ‘rijpheid’. In de loop van de kapitalistische geschiedenis kan men zo enigszins schematisch drie ‘technologische en wetenschappelijke revoluties’ onderscheiden. (Zie 212 tris.)